What is Waqf Amendment Bill: વક્ફ બોર્ડ સંશોધન બિલને લઈને દેશભરમાં ચર્ચાઓ ગરમાઈ રહી છે. સંસદીય બાબતોના અને લઘુમતી બાબતોના મંત્રી કિરેન રિજિજુએ આ બિલને લોકસભામાં રજૂ કર્યું હતું. ત્યારે આ બિલ લોકસભા અને રાજ્યસભા બંનેમાં પાસ થઈ ગયું છે. હવે આ બિલને રાષ્ટ્રપતિ પાસે મોકલવામાં આવશે. તેમના હસ્તાક્ષર સાથે જ આ બિલ કાયદામાં પરિવર્તિત થઈ જશે.
આ ચર્ચા માત્ર એક નવા કાયદા પૂરતી સીમિત નથી, તેની પાછળ વક્ફની ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ પણ જોડાયેલી છે. તો આખરે વક્ફ શું છે? ભારતમાં તેની શરૂઆત ક્યારે થઈ અને તેનો હેતુ શું હતો? હાલના વિવાદના સંદર્ભમાં, ચાલો વક્ફ સાથે સંકળાયેલા કેટલાક મહત્વના સવાલોના જવાબ જાણીએ, જે આપણને ઇતિહાસના પાનાંઓ સુધી લઈ જશે.
વક્ફનો અર્થ શું છે?
વક્ફ એક અરબી શબ્દ છે, જે “વકુફા”માંથી ઉત્પન્ન થયો છે. “વકુફા”નો અર્થ છે થંભવું અથવા રોકવું, અને તેમાંથી ઉદ્ભવેલો “વક્ફ” શબ્દ સંરક્ષણનો ખ્યાલ દર્શાવે છે. ઇસ્લામમાં વક્ફ એટલે એવી સંપત્તિ કે વસ્તુ, જે જનકલ્યાણ માટે સમર્પિત કરવામાં આવે. તેને એક પ્રકારનું દાન ગણી શકાય, પરંતુ તેની સાથે એક મહત્વની શરત જોડાયેલી છે: એકવાર વક્ફ તરીકે જાહેર થયેલી સંપત્તિને વેચી કે બદલી શકાતી નથી; તેનો ઉપયોગ હંમેશા જનહિત માટે જ થવો જોઈએ.
વક્ફ હેઠળ ચલ અને અચલ બંને પ્રકારની સંપત્તિ સામેલ થઈ શકે છે. સામાન્ય રીતે તેમાં ઘર, ખેતર, જમીન, મસ્જિદ, મદરેસા, દરગાહ અને કબ્રસ્તાન જેવી સંપત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે.
ઇસ્લામમાં વક્ફની શરૂઆત
વક્ફની પરંપરા ઇસ્લામના પયગંબર મુહમ્મદ (570-632 ઈસ્વી)ના સમયથી શરૂ થઈ માનવામાં આવે છે. આના પુરાવા સહીહ અલ-બુખારી, સહીહ મુસ્લિમ અને અબુ દાઉદ જેવા હદીસ સંગ્રહોમાં જોવા મળે છે. વક્ફનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ પયગંબર મુહમ્મદ (સ.અ.વ.)ના સમયમાં મળે છે, જ્યારે ખલીફા ઉમર (રજિ.)એ ખૈબરમાં એક ઉપજાઉ જમીન હસ્તગત કરી. તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે જાણવા તેમણે પયગંબર મુહમ્મદની સલાહ લીધી.
પયગંબર મુહમ્મદે કહ્યું: “આ સંપત્તિને રોકી રાખો, તેને કોઈને આપશો નહીં, પરંતુ તેમાંથી મળતો લાભ લોકોની ભલાઈ માટે ખર્ચ કરો. તેને ન વેચવામાં આવે, ન ભેટમાં આપવામાં આવે, ન તો વારસામાં છોડવામાં આવે.” આ ઘટના વક્ફનું પ્રથમ ઐતિહાસિક ઉદાહરણ બની. ત્યારબાદ ઇસ્લામિક સમાજમાં વક્ફની પરંપરા શરૂ થઈ, જેમાં લોકોએ પોતાની જમીનો, ધન અને સંસાધનો સમાજના કલ્યાણ માટે સમર્પિત કરવાનું શરૂ કર્યું. આ ઉદાહરણોના આધારે ઇસ્લામી શાસનમાં વક્ફને કાયમી ધાર્મિક અને પરોપકારી સંસ્થા તરીકે સ્થાન મળ્યું, જેના દ્વારા મસ્જિદો, મદરેસા, હોસ્પિટલો અને સમાજસેવાને સમર્પિત સંપત્તિઓની સ્થાપના થઈ.
વક્ફનું એક રસપ્રદ ઐતિહાસિક ઉદાહરણ
પયગંબર મુહમ્મદ (સ.અ.વ.)ના સમયની એક રસપ્રદ ઘટનામાં, 600 ખજૂરના ઝાડવાળું એક બાગ વક્ફ કરવામાં આવ્યું હતું. તેમાંથી મળતી આવક મદીનાના ગરીબો અને જરૂરિયાતમંદોની સહાય માટે વપરાતી હતી. આ ઘટના વક્ફની પ્રારંભિક મિસાલોમાંથી એક છે, જેણે ઇસ્લામી સમાજમાં એક મહત્વપૂર્ણ પરંપરાનો પાયો નાખ્યો.
ભારતમાં વક્ફની શરૂઆત
ભારતમાં વક્ફની શરૂઆત ઇસ્લામના આગમન સાથે જ થઈ ગણી શકાય, પરંતુ તેની સત્તાવાર શરૂઆત ક્યારે થઈ અને પ્રથમ શાસક કોણ હતો, તે ચોક્કસપણે કહેવું અઘરું છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભારતમાં વક્ફ સંપત્તિનો પ્રારંભ મોહમ્મદ ઘોરીના સમયથી થયો. ઇતિહાસ અનુસાર, પ્રથમ વક્ફ દાન બે ગામડાંઓથી શરૂ થયું, જે મોહમ્મદ ગોરી સાથે સીધું જોડાયેલું હતું.
12મી સદીના અંતમાં મોહમ્મદ ગોરીએ પૃથ્વીરાજ ચૌહાણને હરાવીને ભારતમાં પોતાનું શાસન સ્થાપ્યું. આ દરમિયાન તેણે સૈન્ય શક્તિ મજબૂત કરવાની સાથે ઇસ્લામિક સંસ્થાઓને પણ પ્રોત્સાહન આપ્યું. આ હેતુથી તેણે મુલ્તાનની જામા મસ્જિદ માટે બે ગામો દાનમાં આપ્યા. આ ભારતમાં વક્ફ સંપત્તિનું સૌથી પ્રાચીન ઉદાહરણ માનવામાં આવે છે. ભારતમાં ઇસ્લામના આગમન સાથે વક્ફના ઉદાહરણો નીચે મુજબ છે:
દિલ્હી સલ્તનત અને વક્ફ
ભારતમાં ઇસ્લામના આગમન સાથે જ વક્ફના ઉદાહરણો દેખાવા લાગ્યા. દિલ્હી સલ્તનતના સમયથી વક્ફ સંપત્તિઓનો ઉલ્લેખ ઐતિહાસિક દસ્તાવેજોમાં મળે છે. સુલતાન કુતુબુદ્દીન ઐબક (1206-1210) અને ઇલ્તુતમિશ (1211-1236)એ ધાર્મિક સંસ્થાઓ અને મદરેસા માટે સંપત્તિઓ દાનમાં આપી. આ સમયે અનેક મસ્જિદો અને સામાજિક કલ્યાણકારી સંસ્થાઓ માટે વક્ફ સંપત્તિઓ આરક્ષિત થઈ. ફિરોઝ શાહ તુગલક (1351-1388)એ વક્ફ સંપત્તિઓના સંરક્ષણ અને વહીવટ માટે નિયમો ઘડ્યા.
મુગલ કાળ
મુગલ સામ્રાજ્ય દરમિયાન વક્ફને મજબૂત સંસ્થાકીય સ્વરૂપ મળ્યું. અકબર (1556-1605)ના શાસનમાં રાજ્ય દ્વારા સંચાલિત ધાર્મિક અને સામાજિક સંસ્થાઓને વક્ફ સંપત્તિઓ ફાળવવામાં આવી. આ સમયે મદરેસા, ખાનકાહ (સૂફી કેન્દ્રો) અને હોસ્પિટલો વક્ફ હેઠળ આવ્યા.
બ્રિટિશ કાળ અને વક્ફ કાયદો
બ્રિટિશ શાસનમાં વક્ફ સંપત્તિઓના વહીવટમાં ફેરફાર થયો. 19મી સદીમાં અંગ્રેજોએ વક્ફ સંપત્તિઓને સરકારી નિયંત્રણમાં લેવાના પ્રયાસો કર્યા, જેનાથી અનેક વિવાદો ઉભા થયા. વક્ફ એક્ટ 1923 અને વક્ફ એક્ટ 1934 દ્વારા બ્રિટિશ સરકારે વક્ફ સંપત્તિઓના સંચાલનને કાનૂની ઢાંચામાં લાવ્યું, જેથી તેનું રેકોર્ડ અને વહીવટી દેખરેખ સ્થાપિત થઈ.
